Cúm Tổng quan về bệnh

Biểu hiện lâm sàng của bệnh cúm rất đa dạng, có thể chỉ là nhiễm trùng không triệu chứng đến viêm phổi do virus nguyên phát, có thể tiến triển đến tử vong. Bệnh nhân có biểu hiện giống cúm (nhiệt độ 37,8°C, ho và/hoặc đau họng, và không có nguyên nhân nào khác ngoài cúm) có thể bị nhiễm các loại virus cúm khác nhau (ví dụ như cúm gia cầm [H5N1]) cũng như các tác nhân gây bệnh đường hô hấp khác. Ở những bệnh nhân nhập viện, cúm là một trong những chẩn đoán cần nghĩ đến đầu tiên. Viêm phổi là biến chứng thường gặp nhất của virus cúm. 

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), cúm mùa lây lan nhanh, đặc biệt là ở những nơi đông đúc. Nó xảy ra chủ yếu vào mùa đông ở các vùng ôn đới, nhưng có thể xảy ra không đều đặn quanh năm ở các khu vực nhiệt đới. Mặt khác, cúm gia cầm, mặc dù hiếm gặp, cũng được báo cáo không thường xuyên. Bệnh có thể lây truyền qua tiếp xúc trực tiếp với động vật bị nhiễm bệnh hoặc môi trường bị nhiễm bẩn.  

Cúm mùa gây ra khoảng 3 đến 5 triệu ca nghiêm trọng và 290.000 đến 650.000 ca tử vong. Hầu hết các ca tử vong là những người ≥75 tuổi và người sống ở châu Phi cận Sahara và Đông Nam Á. Các đợt dịch theo mùa xảy ra hàng năm tại Hoa Kỳ. Từ năm 2010 đến năm 2020, ước tính có từ 9 đến 45 triệu ca bệnh được báo cáo tại Mỹ. Sau đại dịch cúm A (H1N1) năm 2009, một số cuộc khảo sát dựa trên dân số đã báo cáo có khoảng 5.000 đến 56.000 ca tử vong hàng năm từ năm 2010 đến 2014 tại Hoa Kỳ. Trong khi đó, cúm gia cầm A (H5N1) ghi nhận 874 trường hợp trên toàn cầu, gây ra 458 ca tử vong từ năm 2003 đến năm 2023.  

Tại châu Á, một nghiên cứu sử dụng cơ sở dữ liệu của WHO đã báo cáo rằng có tổng cộng khoảng 700.000 trường hợp cúm được ghi nhận từ năm 2010 đến năm 2017, trong khi một nghiên cứu khác sử dụng cùng dữ liệu đã báo cáo có hơn 130.000 trường hợp bệnh cúm mỗi năm. Một số trường hợp cúm gia cầm đã được báo cáo ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương, tổng cộng 1.568 trường hợp mắc cúm A (H7N9) kể từ năm 2013, 244 trường hợp mắc cúm A (H5N1) kể từ năm 2003, 87 trường hợp mắc cúm A (H9N2) tính đến năm 2015, 84 trường hợp mắc cúm A (H5N6) kể từ năm 2014, ba trường hợp mắc cúm A (H3N8), hai trường hợp mắc cúm A (H10N3) và một trường hợp mắc cúm A (H7N4) kể từ năm 2018.  

Theo một nghiên cứu sử dụng Mạng lưới giám sát cúm quốc gia Trung Quốc, có khoảng 0,1 đến 10,6% các trường hợp xét nghiệm dương tính với cúm ở Trung Quốc đại lục từ năm 2020 đến năm 2021. Gần đây hơn, tính đến tháng 5 năm 2023, tổng cộng có 110.241 trường hợp dương tính với cúm đã được thống kê và 55 trường hợp cúm gia cầm A (H5N1) dẫn đến 32 ca tử vong đã được báo cáo từ năm 2003 đến năm 2023 ở Trung Quốc. Tại Hồng Kông, dữ liệu từ Trung tâm Bảo vệ Sức khỏe báo cáo rằng cúm mùa vẫn hoạt động và liên tục tăng từ 0,3 đến 5,2 trường hợp mắc bệnh giống cúm trên 1.000 lượt khám tại các phòng khám đa khoa, tại các phòng khám tư nhân số liệu này dao động từ 15,4 đến 49,3 vào năm 2023. Tại Hàn Quốc, 10 đến 20% người trưởng thành bị nhiễm cúm mùa hàng năm; mặc dù tính đến tháng 5 năm 2023, chỉ có tổng cộng 450 trường hợp dương tính với cúm được WHO thống kê.  

Theo ước tính từ năm 2010 đến năm 2019, tại Ấn Độ có hơn 100.000 ca mắc và 8.000 ca tử vong do bệnh cúm. Đến năm 2020, số ca mắc đã giảm do đại dịch COVID-19, chỉ còn khoảng 2.700 ca mắc và 44 ca tử vong, tương tự như các quốc gia khác.  

Tại Philippines, tỷ lệ mắc cúm trung bình hàng năm ước tính là 5,4 trên 1.000 người ở khu vực thành thị. Một nghiên cứu sử dụng dữ liệu từ Cơ quan Thống kê Philippines từ năm 2006 đến năm 2015 đã kết luận rằng cúm ước tính gây ra hơn 5.000 ca tử vong hàng năm. Mặc dù gần đây hơn, chỉ có tổng cộng 83 trường hợp dương tính với cúm được WHO thống kê tính đến tháng 5 năm 2023. Tại Thái Lan, tỷ lệ mắc mới được báo cáo là 178 trường hợp trên 100.000 dân, gây ra khoảng 300 đến 7.000 ca tử vong hàng năm.

Dựa trên báo cáo gần đây nhất của WHO, đã có 3.118 trường hợp dương tính với cúm ở Malaysia, 1.002 trường hợp ở Singapore và 12 trường hợp ở Việt Nam tính đến tháng 5 năm 2023. Cúm gia cầm A (H5N1) cũng đã được báo cáo tại Việt Nam từ năm 2003 đến năm 2023 với 128 trường hợp và 64 ca tử vong. Do đại dịch virus corona 2019 (COVID-19), tỷ lệ nhiễm cúm cũng giảm, đặc biệt là vào năm 2020 nhờ việc cải thiện các biện pháp phòng ngừa, hạn chế đi lại và tiêm chủng.

Cúm mùa  

Các loại virus cúm có thể lây nhiễm cho người là týp A, B và C. Týp A và B là nguyên nhân chính gây ra các đợt bùng phát cúm.  

Cúm gia cầm  

Cúm gia cầm còn được gọi là cúm gà, do các chủng virus cúm týp A gây ra. Cúm A (H5N1) là một phân nhóm của virus cúm týp A và là nguyên nhân gây ra các đợt bùng phát cúm gia cầm trên toàn thế giới. Một phân nhóm khác là cúm A (H7N9) lần đầu được báo cáo vào năm 2013 được xem là nguyên nhân gây ra sự lây truyền ở người.  

Mặc dù thường được xem là một bệnh chỉ ảnh hưởng đến loài chim, virus cúm gia cầm có thể lây nhiễm cho một số loài động vật (ví dụ như lợn, ngựa, hải cẩu, cá voi) nhưng thường không lây nhiễm trực tiếp cho người hoặc lưu hành giữa người với người. Sự lây truyền ở người có thể do tiếp xúc với các giọt bắn, tiếp xúc trực tiếp hoặc gián tiếp với phân hoặc dịch tiết mũi của động vật bị bệnh. Sự lây truyền từ người sang người có thể xảy ra giữa những người tiếp xúc gần. 

Virus cúm (đặc biệt là cúm A) chứa các protein bề mặt gọi là hemagglutinin và neuraminidase. Virus cúm ở dạng khí dung xâm nhập vào đường hô hấp trên và sau đó lan vào đường thở, lây nhiễm bề mặt của các tế bào biểu mô hô hấp thông qua hemagglutinin. Virus cúm liên kết với các thụ thể bề mặt và xâm nhập vào tế bào vật chủ thông qua quá trình nhập bào, tại đây virus nhân lên cho đến khi các tế bào vật chủ bị phá hủy. Neuraminidase giúp giải phóng và lan truyền các virion bằng cách cắt các liên kết giữ virus lại với nhau. Hệ thống miễn dịch thông qua các kháng thể ức chế ngưng kết hồng cầu của hầu hết mọi người là đủ mạnh để tự giới hạn tình trạng này. Tuy nhiên, đối với một số cá nhân dễ bị tổn thương, phản ứng miễn dịch và sự hình thành cytokine quá mức có thể gây ra các biểu hiện nghiêm trọng.  

Sự trôi dạt kháng nguyên liên quan đến các đột biến nhỏ trong glycoprotein của hemagglutinin và neuraminidase có thể làm tăng tính kháng nguyên của virus, gây ra các dịch bệnh theo mùa. Trong khi đó, sự dịch chuyển kháng nguyên liên quan đến các đột biến lớn, đột ngột trong các glycoprotein này có thể gây ra sự tái tổ hợp di truyền giữa các virus ảnh hưởng đến con người và/hoặc động vật, dẫn đến sự hình thành của một loại virus cúm mới có thể gây ra đại dịch.